2- ئۆكتەبىر غايىب بولغان خىتاي ئايالنىڭ ئۆلتۈرۈلۈپ ئىستانبۇلدىن 200 كىلومىتىر يىراقلىقتىكى بىر ئىتىزلىق بويىغا كۆمۈلگەنلىكى ئايان بولدى. بۇ قاتىللىققا تۆت نەپەر خىتاي ۋەتەندىشى گۇماندار سۈپىتىدە قولغا ئىلىندى.
ئاي:: 2019-يىل 11-ئاي
پىرەزدىنىت تىرامپ-«مەن بۇ قانۇننى شى جىنىپىڭغا، ختتاي خەلقىگە،خوڭكۇڭلۇقلارغا بولغان ھۇرمىتىم ئۇچۇن ئىمزا قويدۇم »دىدى.بۇنىڭ ئالدىدا ئۇ بۇ قانۇنغا ئىمزا قويمايدىغانلىقى ھەققىدە سۆز قىلغانىدى.
پۇتۇن تاراتقۇلار ختتاينىڭ ئۇيغۇرلارنى قامىغان مەخپى لاگىرلارنى قايناق مۇھاكىمە قىلىۋاتقان بىر پەيتتە،ختتاينىڭ زۇۋانى بولغان يەرشارى ۋاقىت گېزىتىنىڭ باش مۇھەرىرى خۇشى جىن مۇنداق دىدى:ختتاي شنجاڭدا ھەقىقى ئنسانى ھوقۇق بولۇشنى خالايدۇ.ئۇ بولسمۇ كشلەرنىڭ تىچ-خاتىرجەم ھايات كەچۇرۇشدۇر
دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا ئاكتىپ پائالىيەت قىلىۋاتقان بىر قسىم ئۇيغۇرلار «ئۇيغۇرلارنىڭ خوڭكوڭلۇقلارنى قوللاش ھەرىكتى »چاقىرىقىغا ئاۋاز قوشۇپ، خوڭكوڭلۇقلارنىڭ ئالتە ئايدىن بىرىقى ئۆز ئەركىنلىكى ئۈچۈن ختتاي ھاكمىيتىگە قارشى نامايشنى قوللاپ ئاۋاز بىلدۇردى
22-چىسلا جۈمە كۈنى تىرامپ فۇكىس خەۋەرلىرى مۇخبىرنىڭ زىيارىتىنى قۇبۇل قىلىپ، ئۆزىنىڭ خىتاينىڭ خوڭكوڭغا ئەسكەر چىقىرىپ باستۇرشىغا توسقۇنلۇق قىلغانلىقىنى ئاشكارلىدى. ئۇ مۇنداق دىدى: مەن شى جىنپىڭنىڭ خوڭكوڭغا ئەسكەر چىقىرىپ خاتالىق ئۆتكۈزمەسلىكىنى ئەسكەرتتىم. بولمىسا شېنجىنغا توپلانغان «مىليۇن» كىشلىك قۇشۇن 14مىنۇتتا خوڭكوڭنى «ۋەيران» قىلاتتى.
2019-يىلى 12-نويابىر سەيشەنبە كۈنى، بېلگىيە پايتەختى- ياۋروپا ئىتىپاقى ۋە شىمالىي ئاتلانتىك ئەھدى تەشكىلاتىنىڭ باش شىتابى بولغان برۇسسېلدا شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيەتچىلەر پارتىيەسى ۋە شەرقىي تۈركىستان جەمئىيىتى ئىشخانىسىنىڭ ئېچىلىش مۇراسىم يىغىنى بولدى.
19 -نويابىر چۈشتىن كېيىن «خوڭكوڭ كىشىلىك ھۇقۇق ۋە دېموكراتىيە قانۇن لايىھەسى» ماقۇللاندى. ئىككى پارتىيەدىكى مەجلىس ئەزالىرى ماقۇللىنىشتىن ئىلگىرى ئارقا-ئارقىدىن سۆز قىلىپ قوللايدىغانلىقىنى بىلدۈردى. ئەمدى تىرامپ ئىمزالىسا ئىجرا قىلىنىش باشلىنىدۇ.
2019-يىلى 11-ئاينىڭ 21-كۈنى ئىسرائىلىيە باش منستىرى بىنجامىن نتانىياخۇ پارىخورلۇق، ئالدامچلىق بىلەن ئەيىپلەندى.ئۇ 1948-يىلى ئىسرائىلىيە دۆلىتى قۇرۇلغاندىن بىرى، بۇنداق جىنايەت بىلەن ئەيىپلەنگەن تۇنجى باش منستىر بولۇپ ھسابلىنىدۇ.
نىتانىياخۇنىڭ پارىخورلۇق جىنايتى ھەققدىكى تەكشۇرۇش ئىككى يىل بۇرۇن باشلانغان بولۇپ، پاكىت ۋە ئىسپاتلار ئاساسدا تۇرغۇزۇلغان.
ئىسرائىلىيە قانۇنى بويىچە ،بۇ خىل جىنايەتكە كۆپ بولغاندا ،10 يىللىق قاماق جازاسى بىرىلىدىكەن.
ئوكلەند ئۇنىۋېرىستىتى (Oakland University) پروفېسسورى لىندا بېنسون (Linda Benson) نىڭ « ئىلى قوزغىلىڭى» (Ili Rebellion ) ناملىق كىتابى1944 -يىلدىن1950- يىلغىچە ھۆكۈم سۈرگەن شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنى تونۇشتۇرۇشتا ئەڭ ياخشى ،مۇكەممەل بىتەرەپ يېزىلغان بىر ماتېرىيال دەپ قارايمەن. 1944 يىلى 12- نويابىر كۈنى غۇلجا شەھىرىدە قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىنىڭ 75 يىللىقىنى تەبرىكلەش ئۈچۈن مەزكۇر كىتابنىڭ 8 – بابىنى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىپ ئوقۇرمەنلەرگە سۇندۇم . شۇ شانلىق تارىخىمىزنى بىرەر قۇر ئەسلەپ ئۆتۈشىمىزگە پايدىسى بولۇپ قالار. – تۇغلۇق ئابدۇرازاق
بۇ ھەپتە خىتاي ھۈكۈمىتى ۋە خوڭكوڭ ھۈكۈمىتىنىڭ نامايىشچىلارغا قاراتقان باستۇرۇش ھەركىتى تىزلەشتى. دىمكوراتلار پارتىيسىنىڭ تىرامپنىڭ ئۈستىدىن سۇنغان شىكايىتى تەستىقتىن ئۆتسە تىرامپنىڭ باشقا ئىشلارغا كۆپ ۋاقىت ئاجىرىتالماسلىقى مۇمكىن. خىتاي بۇنى پۇرسەت بىلىپ مۇشۇ مەزگىل ئىچىدە خوڭكوڭدىكى نامايشچىلارنى بېسىقتۇرماقچى بولغان بولۇش ئىھتىماللىقى ناھايىتى يۇقىرى.
19-نويابىر چۈشتىن كېيىن «خوڭكوڭ كىشىلىك ھۇقۇق ۋە دېموكراتىيە قانۇن لايىھەسى» ماقۇللاندى. ئىككى پارتىيەدىكى مەجلىس ئەزالىرى ماقۇللىنىشتىن ئىلگىرى ئارقا-ئارقىدىن سۆز قىلىپ قوللايدىغانلىقىنى بىلدۈردى.
12- نويابىر، جۇمھۇرىيەت بايرىمىمىز خاتىرە كۈنىدە، گوللاندىيە، گىرمانىيە، بىلگىيە، شىۋىتسىيە، ئامرىكا قاتارلىق دۆلەتلەردىن كەلگەن ئاۋانگارت ياشلار ۋەكىللىرنىڭ قاتنىشىشى بىلەن نورۋىگىيە ياشلىرىنىڭ ساھىپخانلىقىدا شەرقىي تۈركىستان ياشلار قۇرۇلتىيى قۇرۇلدى. ياشلار قۇرۇلتىيى مەزكۇر بەش دۆلەتتىكى بىر قىسىم تەشكىلاتلارنىڭ فىدىرال بىرلىكى بولۇپ، ئاۋىستىرالىيەدە تۇرۇشلۇق دىليار مۇساباي باش كاتىپلىققا سايلاندى.
16- نويابىر، ئامىستىردامنىڭ سوغۇق شاماللىرىمۇ گوللاندىيەدىكى شەرقىي تۈركىستان خەلقىنىڭ جۇمھۇرىيەت بايرىمى خاتىرە كۈنىدىكى قىزغىن كەيپىياتىنى سوۋۇتالمىدى. بۇ كۈن 1933 ۋە 1944 – يىلىدىكى مۇستەقىللىق كۈنىمىز خاتىرەسىگە ئابدۇرىھىم غىنى ئۇيۇشتۇرۇلغان چوڭ تىپتىكى پائالىيەت بولۇپ، ئابدۇرىھىم قىسقىغىنە بىر ئاي ئىچىدە شەرقىي تۈركىستان ئىككى مىڭ يىللىق تارىخىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان تارىخىي مەنبە، خەرىتە، لاگىرلار، تۇتۇلغان زىيالىيلار، خەلقئارا خەۋەرلەر، سانلىق مەلۇماتلار كىرىشتۈرۈلگەن لوزۇنكىلارنى باستۇرۇپ، تەرتىپ بويىچە تىزىپ تەييار قىلغان ئىدى.
ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مۇھىم ئاۋازلىرىدىن بىرى،ئەركىن ئاخبارات ئاۋانگارتى،ئەركىن ئاسيا رادىئۇسى ئۇيغۇرچە قانىلى مۇخبىرى گۇلچىھرە خوجا خانىم ماگېنىتسكى ئىنسانى ھوقۇق مۇكاپاتىغا ئېرشتى.
يۈسۈپ خاس ھاجىپ تۇغۇلغانلىقىنىڭ 1000-يىلى ۋە 12-دېكابىر ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتىنىڭ 34-يىلى مۇناسىۋىتى بىلەن 2019-يىلى 11-ئاينىڭ 23-كۈنى شەنبە سائەت 13:00 تىن 17:00 غىچە ئامېرىكانىڭ ۋىرجىنىيە شىتاتىدا «ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆتمۈشى ۋە بۈگۈنىگە نەزەر» تېمىسىدا مۇھاكىمە يىغىن ئۆتكۈزۈلىدۇ.
چېخ بىلەن خىتاينىڭ مۇناسىۋىتى بۇلتۇردىن باشلاپ ناچارلىشىشقا باشلىغان بولۇپ، بۇ ھالەت تېخىمۇ ناچارلاشتى. خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋەت چېخ سىياسەت ساھەسىدە ئۆزلۈكسىز مۇنازىرە قىلىنىدىغان مۇھىم تېمىلاردىن بىرى بولۇپ كەلدى. بۇ تالاش تارتىشنىڭ ئەڭ يېڭى باش پېرسوناژى بولسا ئوتتورا ياۋروپادىكى ئەڭ قەدىمىي ئۇنۋېرسىتېت- چېخ چارلېس ئۇنىۋېرسىتى (Charles University).
دۇنيادىكى ئەڭ داڭلىق ئىنسىتىتۇتلارنىڭ بىرى بولغان، 1441- يىلى خان جەمەتى تەرىپىدىن قۇرۇلغان ئەنگىلىيە ئىتون ئىنىستىتۇتى Eton College ئوقۇغۇچىلىرىغا ۋەتىنىمىزنىڭ نۆۋەتتىكى ۋەزىيىتى لىكىسيە سۆزلەش مەن ئۈچۈن تولىمۇ شەرەپلىك بىر ئىش بولدى.
مالايسىيا پارلامېنتى ئەزاسى نىك نازمى نىك ئەھمەد (Nik Nazmi Nik Ahmad) مالايسىيا پارلامېنتىدا ئۇيغۇر مەسىلىسى ھەققىدە سۆز قىلدى. ئۇ مۇنۇلارنى بىلدۈردى:
12-نويابىر، مالايسىيادىكى بىر قانچە ھۆكۈمەتسىز تەشكىلاتتىن تەركىب تاپقان «مالايسىيا ئىسلامى تەشكىلاتلار مەجلىسى» (Majlis Perundingan Pertubuhan Islam Malaysia) بايانات ئېلان قىلىپ، شەرقى تۈركىستان مۇسۇلمانلىرىنىڭ جۇمھۇرىيەت بايرىمىنى تەبرىكلىدى.
خىتاي دۇنيا بانكىسنىڭ ۋەتىنىمىزدىكى تەربيلەش مەركىزىگە بىرىلىدىغان ياردەمنى توختاتقانلىقىنى پەردازلىدى. چەتئەل تاراتقۇلىرىنىڭ دۇنيا بانكىسىنىڭ مەبلەغ توختىتىشى-ئىنسانى ھوقۇق دەپسەندىچىلىكىگە ياردەم بەرمەسلىك ئۈچۈن دېگەن بايانىنى «پاكىتنى بۇرىغانلىق» دەپ ئەيىپلىدى. خىتاي: دۇنيا بانكىسى تەربىيلەش تۈرىنى تېخىمۇ ئۈنۈملۈك ئېلىپ بېرىش ئۈچۈن مۇۋاپىق تەڭشەش ئېلىپ باردى دەپ سلىقلاشتۇردى.
