مەريەم ئۇيغۇر
ئۇيغۇر ئاگېنتلىقى، 2021- يىلى 5- ئاپرېل
خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارنى كەڭ كۆلەمدە يېغىۋىلىش لاگېرلىرىغا قاماپ، ئىرقىي قىرىغىنچلىق يۈرگۈزىشى سەۋەبىدىن، خەلقئارانىڭ ئەيىبلىشى ۋە تەنقىدىنىڭ كۈچىيىشىگە قارىماي، خىتاي بىلەن تۈركىيە ئارىسىدىكى ئىقتىسادىي ئالاقىنىڭ چوڭقۇرلىشىۋاتقانلىقى كۈنسېرى گەۋدىلەنمەكتە. مۇتەخەسسىسلەر خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرىلىكى ھەپتە ئاخىرىدا تۈركىيەگە قىلىدىغان رەسمىي زىيارىتىدە ئۇيغۇر مەسىلىسىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىش نىسبىتى تۆۋەنلىكىنى بىلدۈرمەكتە.
تۈركىيە – خىتاي ھەمكارلىقىنىڭ تېز تەرەققىي قىلىشىنىڭ ئەڭ يېڭى مىسالى شۇكى، خىتاي تېخنىكا شىركىتى شياۋمى مارتنىڭ بېشىدا ئىستانبۇلدا يانفون زاۋۇتى ئاچتى. خىتاينىڭ يېقىندا تۈركىيەگە مەبلەغ سېلىش يىغىنىنىڭ ئېچىلىش مۇراسىمىغا تۈركىيە تېخنىكا مىنىستىرى مۇستاپا ۋارانكمۇ قاتناشتى.
مارمارا ئۇنىۋېرسىتېتى سىياسىي پەنلەر پروفېسسورى چاغداش ئۈنگۆر سۇنار خىتاي ۋە تۈركىيە ئوتتۇرىسىدىكى ئىككى تەرەپلىك سودا مۇناسىۋىتى 2000- يىلدىن باشلاپ ستوئىئومېتىرىكنىڭ ئېشىشىغا دىققەت قىلدى. ئۇ يېقىنقى 4-5 يىلدا ئىككى دۆلەت ئوتتۇرىسىدىكى سودا مۇناسىۋىتىنىڭ تېخىمۇ قويۇقلاشقانلىقىنى تىلغا ئالدى ۋە بۇ قويۇقلىشىش پەقەت ئىقتىسادىي جەھەتتىنلا ئەمەس، بەلكى سىياسىي ۋە ئىدىيە جەھەتتىنمۇ ئىكەنلىكىنى بىلدۈردى.
خىتاي تۈركىيەدىكى چوڭ مەبلەغ سالغۇچىغا ئايلانماقتا
خىتاي تۈركىيەدىكى ئەڭ چوڭ مەبلەغ سالغۇچىلارنىڭ بىرى بولۇپ، خىتاي شىركەتلىرى يېقىندا بوسفوردىكى ئۈچىنچى كۆۋرۈك ياۋۇز سۇلتان سېلىم كۆۋرۈكىدىكى ئىتالىيە شىركىتىنىڭ پېيىنى سېتىۋالغان.
تۈركىيەنىڭ ئەنئەنىۋى مەبلەغ سالغۇچىلىرى بولغان ياۋروپا دۆلەتلىرى ئەنقەرەنىڭ كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكىنى تەنقىد قىلىپ، تۈركىيەگە مەبلەغ سېلىشتىن ئاستا – ئاستا چېكىنىشكە باشلىدى.
پىنسىيەگە چىققان ئادمىرال سېم گۇردېنېز تۈركىيەگە قارشى «دۈشمەنچە قەدەملەر» نىڭ ئاخىرىدا ئەنقەرەنىڭ روسىيە ۋە خىتاي قاتارلىق ئاسىيا كۈچلىرىنىڭ سېپىگە قېتىلىدىغانلىقىنى مۆلچەرلەۋاتىدۇ ۋە ھەمدە «ئاسىيا ئەسىرىنىڭ باشلانغانلىقى» نى بىلدۈرمەكتە.
بېيجىڭ بىر تەرەپتىن قىممىتىنى يوقاتقان تۈرك لىراسىنى كۈچەيتىش ئۈچۈن ئەنقەرەگە ئىقتىسادىي ياردەم بەرسە، يەنە بىر تەرەپتىن تۈركىيەنىڭ خىتاي ۋىرۇسى ۋاكسىنىسىنىڭ ئاساسلىق تەمىنلىگۈچىسىگە ئايلاندى.
خىتاي بىلەن بولغان مۇناسىۋەتنىڭ چوڭقۇرلىشىشىغا ئەگىشىپ، بېيجىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قىلغان بېسىمىغا نىسبەتەن ئەنقەرە سۈكۈت قىلىشنى داۋاملاشتۇرماقتا. ئەمما تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئىچكى قىسمىدىمۇ خىتاينىڭ تەسىر دائىرىسىنىڭ كېڭىيىشىگە قارشى داۋالغۇشلارنىڭمۇ كۈنسېرى كۈچىيىۋاتقانلىقى كۆرۈلمەكتە. مەسىلەن، پرېزىدېنت رەجەپ تايىپ ئەردوغاننىڭ مەسلىھەتچىسى مەسۇت چاشىن خىتاينى ئېغىر تەھدىد دەپ قارايدۇ ۋە بېيجىڭنىڭ كىشىلىك ھوقۇق خاتىرىسى ۋە ئۇيغۇرلارغا كۆرسەتكەن بېسىمىنى تەنقىد قىلىدۇ.
ئۇيغۇرلارنى ئۆتكۈزۈپ بېرىش توغرىسىدىكى بېسىم كۈچىيىۋاتىدۇ
خىتاي ئۇيغۇرلار بىر قەدەر كۆپ ئولتۇراقلاشقان دۆلەتلەردىن بىرى بولغان تۈركىيەگە ئۇيغۇرلارنى خىتايغا قايتۇرۇپ بېرىشكە يول ئاچىدىغان قايتۇرۇپ بېرىش شەرتنامىسىنى ئىمزالىشى ئۈچۈن بىسىم قىلماقتا. خىتاي دىپلوماتىيە مىنىستىرى ۋاڭ يىنىڭ ئەنقەرە زىيارىتى جەريانىدا بۇ مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، بېسىمنى داۋاملاشتۇرۇشى پەرەز قىلىنماقتا.
خىتاي شەرقي قىسمىدىكى سۇجۇ شەھىرى شىئەن جياۋتوڭ – لىۋېرپول ئۇنىۋېرسىتېتى خىتاي مۇتەخەسسىسى جەرەن ئەرگەنچ تۈركىيەدە يەنىلا ئۇيغۇرلارنى قوللايدىغان ناھايىتى كۈچلۈك لوبىيچىلىق پائالىيەتلىرىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئېيتتى. ئېرگېنچنىڭ سۆزىگە قارىغاندا، بۇ لوبىيچىلىق پائالىيەتلىرى ھازىرقى ھۆكۈمەتنىڭ سايلام بازىسىنى تەشكىل قىلىدىكەن، شۇڭا ھۆكۈمەت خىتاينى خۇشال قىلىش بىلەن بۇ دۆلەتتىكى سايلام بازىسىنى خۇشال قىلىش ئوتتۇرىسىدا كېلىپ كېتىپ يۈرمەكتە. ئېرگېنچ، ئېنىقسىزلىق پەيدا قىلغان بۇ ئەھۋال سەۋەبى بىلەن خىتاينىڭ تۈركىيە بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى تولۇق ئورنىتالماسلىقىنى بىلدۈرىدۇ.
خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ۋاڭ يى ئەنقەرەگە زىيارەتكە كېلىشتىن بۇرۇن خىتايغا تاپشۇرۇپ بەرمەكچى بولغان ئۆكتىچى ئۇيغۇرلارنىڭ تىزىملىكىنى تاپشۇرغان. تۈركىيە لىراسىنىڭ داۋالغۇشى كۈنسېرى كۈچىيىۋاتقان بىر پەيتتە، خىتاينىڭ قوللىشىنىڭ ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىشى بەلكىم ئەنقەرەنى قىيىن تاللاشقا مەجبۇر قىلىشى مۇمكىن.
