سۈرگۈندىكى ئۇيغۇر پائالىيەتچىلەر خەلقئارا جەمىيەتنىڭ خىتاينىڭ شىنجاڭ(شەرقى تۈركىستان)دىكى ئاز سانلىق مىللەت مۇسۇلمانلىرىغا يۈرگۈزىۋاتقان زۇلۇملىرىغا قارشى قاتتىقراق تەدبىر قوللىنىشقا چاقىرماقتا. خىتاي «مەزكۇر رايوندىكى ئۇيغۇر مۇسۇلمانلىرىنى زور كۆلەمدە تۇتقۇن قىلغان، ئىرقىي جەھەتتىن كەمسىتكەن» دەپ ئەيىبلەنمەكتە.
سىياسەت
بېيجىڭ شىنجاڭ(شەرقى تۈركىستان)دىكى تېررورىزمنىڭ ئافغانىستاندىن كىرگەنلىكىنى ئىلگىرى سۈرۈپ كەلگەن بولسىمۇ، ئەمەلىيەتتە خىتاينىڭ زۇلۇمى ۋە شىنجاڭ(شەرقى تۈركىستان)دىكى ئېتنىك توقۇنۇشلار ئافغانىستاننىڭ تېخىمۇ مۇقىمسىز بولۇشىغا ۋە خىتاينىڭ باستۇرۇش نىشانى بولغان ئۇيغۇر ياشلارنى قارشىلىق كۆرسىتىشكە مەجبۇر قىلماقتا.
بۇ ئاينىڭ باشلىرىدا، ش ئۇ ئا ر رەئىسى شۆھرەت زاكىر خىتاينىڭ يىراق غەرب شىمالىدىكى ئون مىليوندىن ئارتۇق ئۇيغۇر ياشايدىغان رايوندا «تېرورلۇققا ۋە رادىكاللىققا قارشى تۇرۇش» ئۈچۈن لايىھىلەنگەن «كەسپى مائارىپ ۋە تەربىيلەش پروگراممىسى» نىڭ مەۋجۇدلۇقىنى جەزملەشتۈردى. بۇ ئېتىراپنامە خىتاينىڭ دۆلەت خەۋپسىزلىكى نامىدا بىر پۈتۈن مىللىي ۋە دىنىي گۇرۇپپىنى سېستىمىلىق ھالدا نىشانلىغانلىقىغا بولغان گۇماننى تېخىمۇ كۈچلۈك دەللىلىدى.
ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتى ياۋروپا ئىتىپاقى تاشقى ئىشلار مەھكىمىسى 26-ئۆكتەبىر خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونىنىڭ ئەسەبىيلىكنى تۈگىتىش نىزامى» غا تۈزىتىش كىرگۈزىشىگە قارىتا بەرگەن باياناتىنى قوللايدۇ.
خىتاي ھۆكۈمىتى شىنجاڭدا يىغىۋىلىش لاگىرلىرىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى نەچچە ئايغىچە كۈچلۈك ئىنكار قىلغاندىن كىيىن، ئۆكتەبىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدا تۇيۇقسىزلا ئىتراپ قىلدى. ئەمما ، ئۇلار جەمىيەت مۇقىملىقىغا خەۋىپلىك تونۇلغان كىشىلەرگە قانداق تاقابىل تۇرىدىغانلىقىنى » تەتىللىك تەربىيەلەش مەركەزلىرى» نىڭ يىقىملىق تەشۋىقات رەسىملىرى بىلەن نامايەن قىلىشقا تىرىشىۋاتىدۇ.
25- ئۆكتەبىر، ياپونىيە باش ۋەزىرى شىنزو ئابى خىتايغا ئۈچ كۈنلۈك دۆلەت ئىشلىرى زىيارىتىنى باشلىدى. بۇ يىل ياپونىيە – خىتاي تىنىچلىق كىلىشىمى ھازىرلىغانلىقىنىڭ 40 يىللىقى بولۇپ، ياپونىيە تاراتقۇلىرىنىڭ خەۋەر قىلىشىچە، شىنزو ئابى بېيجىڭدا خىتايغا 40 يىلدىن بۇيان بىرىپ كىلىۋاتقان ئىقتىسادىي ياردەمنى توختىدىغانلىقىنى جاكارلىماقچى بولغان. دۇنيا بويىچە ئۈچىنجى چوڭ ئىقتىسادىي گەۋدىنىڭ 2- چوڭ ئىقتىسادىي گەۋدىگە ئىقتىسادىي ياردەم بىرىپ كىلىۋاتقانلىقى كۆپلىگەن كىشىلەرنى ھەيران قالدۇردى. خىتاي تاشقى ئىشلار باياناتچىسى خۇا چۈنيىڭ: «ياپونىيەنىڭ خىتايغا بەرگەن ھۆكۈمەت مەبلىغى خىتاينىڭ ئىسلاھات ئىشىكنى ئى
26-ئۆكتەبىر ئامېركا پارلامىنتى خىتاي ئىشلىرى كومېتىتى(CECC) تىۋېتتېر ئىجتىمائى ئالاقىسىدا بايانات ئېلان قىلىپ پروفېسور ئىلھام توختىنىڭ 25- ئۆكتەبىر كۈنىدىكى تۇغۇلغان كۈنى مۇناسىۋىتى بىلەن ئىلھام توختىنىڭ ھازىرمۇ خىتاي تۈرمىسىدە ئۆمۈرلۈك قاماق جازاسى ئۆتەۋاتقانلىقىنى دۇنيا جامائىتىنىڭ سەمىگە سالدى. ھەمدە خىتاي رىجىمىنى ئىلھام توختىنى دەرھال قويۇپ بېرىشكە چاقىردى.
ئىنسان ھەقلىرى پائالىيەتچىسى رابىيە قادىر 25-ئۆكتەبىر ياپۇنىيەدە ئىشلەپچىقىرىش ئىقتىساد گېزىتى (産経新聞 ياپۇنىيەدىكى نوپوزلۇق گېزىتلەرنىڭ بىرى) نىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغىنىدا خىتاينىڭ ئۇيغۇرلاغا بولغان ئىنسان ھەقلىرى جەھەتتىكى باستۇرۇشى ھەققىدە توختۇلۇپ، «ناتسىس گېرمانىيە ھۆكۈمدارى گېتلىرنىڭ يەھۇدىيلارنى باستۇرۇشىدىنمۇ ۋەھشىي بولغان، پۈتكۈل ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەت» دەپ قاتتىق تەنقىد قىلدى. ئۇنىڭدىن سىرت يەنە «ئامېرىكا بۇ مەسىلىگە نىسبەتەن كۆزىنى ئاچتى، ياپونىيەمۇ ئامېرىكا بىلەن بىللە بۇ ھەقتە بايانات ئېلان قىلىشى لازىم» دېدى
خىتايدىكى ئاز سانلىق ھېساپلىنىدىغان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ قانۇنسىز تۇتقۇن قىلىنىۋاتقانلىقى خەلقئارا جەمىئەتنىڭ قىززىق نوقتىسى بولىۋاتقان مەزگىلدە، چەتئەلدىكى سۈرگۈندە ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلارنىڭ خىتايدىكى كىشلىك ھوقۇقىنى ياخشىلاشنى تەلەپ قىلىدىغان يېڭى بىر تەشكىلات توكيودا قۇرۇلدى ۋە ھەم مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش توغرىسىدا بايانات ئېلان قىلدى.
ھۆرمەتلىك باش مىنىستىر شىنزۇ ئابى ئەپەندى ،
قىلماقچى بولغان خىتاي سەپىرىڭىزدىن مۇھاجىرەتتىكى ئۇيغۇر پائالىيەتچىرىمۇ بەلگىلىك دەرىجىدە ئۈمۈد كۈتمەكتىمىز. چۈنكى ياپونىيەنى ئاسىيانىڭ ئەڭ كۈچلۈك ۋەئەڭ دېموكىراتىك دۆلىتى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئاسىيادىكى خەلقئارا ۋە رايون خارەكتىرلىك مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشتا بەلگىلىك مەسئۇلىيىتى بار دەپ قارايمىز ۋە بۇ مەسئۇلىيەتنى ئادا قىلغۇدەك كۈچ ۋە ئادالەت تۇيغۇسىغا ئىگە دەپ ئىشىنىمىز
ئۇيغۇر ئىگىلىك تىكلىگۈچىلەر بىرلىكى ۋە ئۇيغۇر ئىنسان ھەقلىرى پىروجەكتىنىڭ ساھىپخانىلقىدا «داۋا ۋە ئىستىراتېگىيە» تېمىلىق ئىلمى مۇھاكىمە يىغىنى ئۆتكۈزىلىدۇ.
شەرقىي تۈركىستاننىڭ نۆۋەتتىكى ۋەزىيىتى كۈندىن كۈنگە ئېغىرلىشىپ بارماقتا. 2017-يىلىدىن ئېتىۋارەن نەچچە مىليونلىغان ئۇيغۇرلار ۋە باشقا تۈرك تىللىق شەرقىي تۈركىستانلىقلار خىتتاينىڭ جازا لاگېرلىرىغا مەھكۇم قىلىندى.
يېقىندىن بۇيان شەرقى تۈركىستاندىن كىشىنى ئەندىشىگە سالىدىغان بەك كۆپ خەۋەرلەر كېلىۋاتىدۇ. تولىمۇ ئىچىنىشلىقى شۇكى، بۇ خەۋەرلەر شەرقى تۈركىستان بىلەن ئالاقىدار بىر قانچە ئاممىۋى تەشكىلاتلارنىڭ ۋە ئىنساپلىق بىر قانچە تاراتقۇلارنىڭ كۈنتەرتىپىدىن تېخى تۈرك خەلقىگە ئاڭلىتىلمىدى.
خىتاي دۆلىتىنىڭ غەربى شىمالىدىكى شىنجاڭ (شەرقىي تۈركىستان) رايونىدا مىلىيونلىغان مۇسۇلمان ئۇيغۇرلارنى تۇتۇپ تۇرۇش، ئۇلارنىڭ مىڭىسىنى يۇيۇش قارا نىيىتىنى يوشۇرۇش ئۈچۈن، يېڭىچە ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت لاگىرلىرىنى قۇرۇپ چىقتى.
2017- يىلدىن باشلانغان، يۇرت ئاسمىنىنى ھېچبىر چالا قويماي قاپلىغان قارا تۇمان[1]، چەتئەلدىكى ئۆزىنى ئۇيغۇر دەپ قارىغان بارىلىق كىشىلەرنى ئورنىدىن دەرس تۇرۇشقا مەجبۇرلىدى [2]
ﺑﯩﺰ ﺳﯩﺰﻧﯩﯔ ﺑﯜﮔﯜﻥ ﻣﯘﮪﺎﺟﯩﺮﻩﺗﺘﯩﻜﻰ ﻣﯩﻠﻠﯩﻲ ﺩﻩﯞﺍﻧﯩﯔ ﯞﻩﻛﯩﻠﻠﯩﻚ ﺋﻮﺭﮔﯩﻨﻰ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ ﺩﯗﻧﻴﺎ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻗﯘﺭﯗﻟﺘﯩﻴﯩﻨﻰ ﺋﯚﺯ ﺭﻩﮪﺒﻪﺭﻟﯩﻜﯩﯖﯩﺰ ﺋﺎﺳﺘﯩﺪﺍ ﻳﯧﺘﯩﺸﯩﭗ ﭼﯩﻘﻘﺎﻥ ﺑﯩﺮ ﺋﻪﯞﻻﺩ ﻳﺎﺵ ﻧﻪﺳﯩﻠﮕﻪ ﺗﺎﭘﺸﯘﺭﯗﭖ، ﺑﯘ ﺩﻩﯞﺍﻧﯩﯔ ﺗﻪﺭﻩﻗﻘﯩﻴﺎﺗﻰ ﯞﻩ ﻏﻪﻟﯩﺒﯩﺴﻰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﺋﯘﻻﺭﻏﺎ ﭘﯩﺪﺍﻛﺎﺭﻟﯩﻖ ﻛﯚﺭﺳﯩﺘﯩﺶ ﭘﯘﺭﺳﻪﺗﻠﯩﺮﻯ ﻳﺎﺭﯨﺘﯩﭗ ﺑﻪﺭﻣﻪﻛﭽﻰ ﺑﻮﻟﻐﺎﻧﻠﯩﻘﯩﯖﯩﺰﺩﯨﻦ ﺗﻪﺳﯩﺮﻟﻪﻧﺪﯗﻕ. ﺳﯩﺰ 2006 – ﻳﯩﻠﯩﺪﯨﻦ ﺑﺎﺷﻼﭖ ﺩﯗﻧﻴﺎ ﺋﯘﻳﻐﯘﺭ ﻗﯘﺭﯗﻟﺘﯩﻴﯩﻐﺎ ﺭﻩﺋﯩﺲ ﺑﻮﻟﻐﺎﻥ 12 ﻳﯩﻞ ﺋﯩﭽﯩﺪﻩ، ﻣﯩﻠﯩﻲ ﺩﻩﯞﺍﻳﯩﻤﯩﺰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﻛﯚﭖ ﺧﯩﺰﻣﻪﺗﻠﻪﺭ ﻗﯩﻠﻐﺎﻥ ﯞﻩ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﺗﯜﺭﻛﯩﺴﺘﺎﻥ ﻣﻪﺳﯩﻠﯩﺴﯩﻨﯩﯔ ﺧﻪﻟﻘﺎﺭﺍﺩﺍ ﺗﻮﻧﯘﻟﯩﺸﻰ ﺋﯜﭼﯜﻥ ﮪﻪﺳﺴﯩﻠﻪﺭ ﻗﺎﺗﻘﺎﻥ ﺋﯩﺪﯨﯖﯩﺰ. ﺳﯩﺰ ﺑﯩﻠﻪﻥ ﺑﯩﺮ ﺳﻪﭘﺘﻪ ﻛﯚﺭﻩﺵ ﻗﯩﻠﯩﭗ ﻳﯧﺘﯩﻠﮕﻪﻥ ﺳﯩﻴﺎﺳﯩﻲ ﺋﺎﻛﺘﯩﭙﻼﺭ ﺑﯜﮔﯜﻥ ﺷﻪﺭﻗﯩﻲ ﺗﯜﺭﻛﯩﺴﺘﺎﻥ ﻣﻪﺳﯩﻠﯩﺴﯩﻨﻰ ﺧﻪﻟﻘﺎﺭﺍﺩﺍ ﻛ
شەرقى تۈركىستانلىقلار تارىختىكى ئەڭ زور خەۋپ خەتەرگە دۇچ كەلگەن ئىككى يىلدىن بۇيان، دۇنيا مېدىياسى بولۇپمۇ غەرب ئەللەرىنىڭ مېدىيالىرىدا شەرقى تۈركىستاندىكى يىغىۋېلىش لاگىرلىرى ھەققىدە تۈرلۈك خەۋەرلەر چىقتى ۋە ب د ت، كىشىكىك ھوقۇق كومىتېتى بۇ ھەقتە سانلىق مەلۇماتلار بىلەن كۈنتەرتىپكە ئېلىپ كەلدى.
مېنىڭ ئىسمىم مۇھەممەد. مەن شەرقىي تۈركىستاننىڭ خۇتەن ناھىيە، سېغىزكۆل يېزا، ئورنۇش كەنتىدىن. مېنىڭ ئائىلەمدە نەۋرىلەرنى ھېسابقا ئالمىغاندا يەتتە جان بار بولۇپ،ئۇلار دادام، ئانام، ئاچام، مەن ۋە قالغان تۆت ئۇكامدىن ئىبارەت.
شىنجاڭ ( شەرقىي تۈركىستان) ۋەزىيىتى بۇ ئىككى يىلدىن بىرى ئۈزلۈكسىز ياخشىلانماقتا. شىنجاڭ ( شەرقىي تۈركىستان) ساياھەتچىلىكى قايتىدىن گۈللەنگەن مەنزىرىسىگە شنجاڭ بىخەتەرلىكىگە خىتاي جەمىيىتىنىڭ ئىشەنچىسى ماس قەدەمدە تىزدىن ئەسلىگە قايتىۋاتقانلىقىدىن دىرەك بىرىدۇ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونى خەلق قۇرۇلتىيى دائىمىي ئەزا كومىتىتى ئۆتكەن ھەپتە ئۆزگەرتىلگەن » ش ئۇ ئا ر رادىكاللىقنى تۈگىتىش نىزامنامىسى» ئىلان قىلدى. بۇ نىزامنامە چوقۇم پۈتۈن شىنجاڭ ( شەرقىي تۈركىستان) دا «ئۈچ خىل كۈچ»كە قارشى ھەر تۈرلۈك خىزمەتلەرگە ھەيدەكچىلىك ۋە يىتەكچىلىك قىلىدۇ.
مالايسىيا پىرزدېنتى ماخاتىر مۇھەممەد دۈشەنبە كۈنىدىكى باياناتىدا، بۇلتۇر ئۇيغۇرلارنىڭ تايلاند تۈرمىسىدىن قېچىپ چىقىش ۋەقەسى يۈز بەرگەندىن كىين، مالايسىيانىڭ شەرقىي جەنۇبىي ئاسىياغا قېچىپ چىققان 11 مۇسۇلمان ئۇيغۇرنى قويۇپ بەرگەنلىكىنى، چۈنكى ئولارنىڭ ھىچقانداق خاتالىق ئۆتكۈزمىگەنلىكىنى سۆزلەپ ئۆتتى.
