تاھىر ئىمىن ئۇيغۇرىئان
(ئەسلى ماقالە ئىنگىلىزچە يېزىلىپ، ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان)
يېقىندا ۋەتەننى زىيارەت قىلغان تاھا ياسىن ئەرەل سۈرەتكە ئالغان مەسجىد ئىچى ۋىدىئوسدا، جۈمە نامىزىدا ئىمام خۇتبە ئورنىغا تۆۋەندىكىلەرنى ئوقۇغان،
پۈتۈن خۇتبە ئىچىدە، بىر جۈملە ئۇيغۇرچە سۆز يوق، خۇتبە ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم، بىسمىللاھىر رەھمانىررەھىم دىگەندەك ھىچقانداق ئسلامى سۆزلەر بىلەن ئەمەس،«شنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونلۇق مىللەتلەر ئىتتپاقلىقىنى ئىلگىرى سۈرۈش نىزامنامىسى»دىگەن سۆز بىلەن باشلانغان.
تۈركىيە پۇقراسى **تاھا ياسىن ئەرەل** 2025-يىلى 5-ئايدا ئۈرۈمچىنى زىيارەت قىلىپ، ئۆزىنىڭ كەچۈرمىشلىرىنى بىر سائەتلىك ۋىدېيوغا ئالغان. ئۇ زىيارىتى جەريانىدا ئۇيغۇر مۇسۇلمانلىرىنىڭ خىتاي ھاكىمىيىتى ئاستىدا قانداق ياشاۋاتقانلىقىنى كۆزەتكەن ۋە بۇ رايوندىكى دىنىي ئەركىنلىكنىڭ ئەھۋالىنى—ياكى يوقلۇقىنى—كۈزەتكەن. ئۇ بايقىغانلىرى ئىنتايىن ئەندىشىلىك ئىدى.
مەسجىدلەر مۇزېيغا ئايلاندۇرۇلغان:
ئەرەل تەڭرىتاغ رايونى دوڭكۆۋرۈك ناھىيەسىدىكى بىر قانچە تارىخىي مەسجىدلەرنى، جۈملىدىن **دوڭكۆۋرۈك مەسجىدى (خەلقئارا چوڭ بازار مەسجىدى، ختاي ئەردوچياۋ مەسجىدى دەپ ئاتىغان)**, **ئاق مەسجىد** ۋە **سالار مەسجىدى**نى زىيارەت قىلغان. ئۇ بۇ مەسجىدلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ خەلققە تاقالغان ياكى پەقەت قاتتىق كونترول قىلىنغان زىيارەتلەر ئۈچۈنلا ئېچىلغانلىقىنى بايقىغان. بىر ۋاقىتلار جانلىق نامازخانا بولغان دوڭكۆۋرۈك مەسجىدى مۇزېيغا ئايلاندۇرۇلغان. ئىبادەت چەكلەنگەن ياكى رۇخسەت قىلىنماي پۈتۈنلەي چەكلەنگەن.
**ئاق مەسجىد**تە ئەرەل ناماز ئوقۇماقچى بولغان، لېكىن ئىبادەت زالىغا كىرىشىگە رۇخسەت قىلىنمىغان. مەسئۇل كىشى ئۇنىڭ ئاساسىي ناماز رايونىغا كىرىشىگە رەت قىلىپ، سىرتتا تۇرۇشىنى بۇيرۇغان، ھەتتا چىراقنى ياندۇرۇشنىمۇ رەت قىلغان. كوچىنىڭ ئۇدۇلىدىكى **سالار مەسجىدى**مۇ شۇنىڭغا ئوخشاش تاقاق بولۇپ، ئاكتىپ ئىبادەتنىڭ بەلگىسى كۆرۈنمىگەن.
نازارەت ئاستىدىكى جۈمە نامىزى
2025-يىلى 5-ئاينىڭ 23-كۈنى جۈمە كۈنى، ئەرەل جۈمە نامىزىنى كۆزىتىش ئۈچۈن قايتىپ كەلگەن. مەسجىدكە كىرگەندە ئۇنىڭ پاسپورتى سۈرەتكە ئېلىنغان—بۇ دۆلەت نازارىتىنىڭ ئوچۇق بەلگىسى ئىدى. ئۇ ئۇيغۇر رايونىدا بولۇشىغا قارىماي، جامائەتنىڭ يەرلىك ۋاقىت ئەمەس، **بېيجىڭ ئۆلچەملىك ۋاقتى**غا ئەگىشىشكە مەجبۇرلانغانلىقىنى بايقىغان.
**جۈمە خۇتبىسى** ئۇيغۇر تىلىدا سۆزلەنمىگەن، ياكى ئىسلامىي «بىسمىللاھ» بىلەن باشلانمىغان. ئۇنىڭ ئورنىغا، **ئىمام خۇتبىنى پۈتۈنلەي خىتاي تىلىدا سۆزلىگەن**، دۆلەت ھۆججەتلىرىدىن، بولۇپمۇ «شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقى ۋە تەرەققىيات خىزمىتى نىزامنامىسى» (《新疆维吾尔自治区民族团结进步工作条例》) دىن بىۋاسىتە ئوقۇغان. ئۇ **4- ۋە 5-بابلار**نىڭ بۆلەكلىرىنى—نازارەت، تەشۋىقات ۋە ۋەتەنپەرۋەرلىك تەربىيەسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان—ئوقۇپ، قۇرئاندىن بىرلا قۇر بىلەن تاماملىغان.
ئوقۇلغانلار تۆۋەندىكىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ:
**48-ماددا:** ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقى ۋە تەرەققىيات تەقدىرلەش يىغىنىنى قەرەللىك ئۆتكۈزۈپ، بارلىق مىللەتلەرنىڭ بىرلەشمە كارخانىلىرى، نامراتلىقتىن قۇتۇلۇش، ئۆز-ئارا ياردەم ۋە قوشنىدارچىلىق ھەمكارلىقى قاتارلىق ساھەلەردە زور نەتىجە ۋە ئالاھىدە تۆھپە قوشقان ئورۇن ۋە شەخسلەرنى تەقدىرلەپ مۇكاپاتلىشى كېرەك.
ئاپتونوم رايون بۇنداق تەقدىرلەش يىغىنىنى كەم دېگەندە بەش يىلدا بىر قېتىم؛ ۋىلايەت ۋە شەھەرلەر كەم دېگەندە ئۈچ يىلدا بىر قېتىم؛ ناھىيە، شەھەر ۋە رايونلار كەم دېگەندە ئىككى يىلدا بىر قېتىم ئۆتكۈزۈشى كېرەك.
**49-ماددا:** ھەر دەرىجىلىك خەلق ھۆكۈمەتلىرى مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقىنى ئىلگىرى سۈرۈشنى ئىستراتېگىيەلىك، ئاساسلىق ۋە ئۇزۇن مۇددەتلىك خىزمەت دەپ قارىشى كېرەك. ئۇلار ئىتتىپاقلىق ۋە تەرەققىيات نەتىجىلىرىدىن تولۇق پايدىلىنىپ، خەلقنى تەربىيەلەپ خەۋەرلەندۈرۈشى، ئورتاق پىكىر قۇرۇشى ۋە خەلقنىڭ كۆڭلىنى بىرلەشتۈرۈشى كېرەك.
**50-ماددا:** ئاپتونوم رايوندا مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقى ۋە تەرەققىيات نامايەندە ئۈلگىسى دەپ بەلگىلەنگەن ئورۇنلار ھەر يىلنىڭ ئاخىرىدا بىر قېتىملىق مۇكاپات ئالالايدۇ.
مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقى ۋە تەرەققىيات نامايەندە ئورۇنلىرىنى قۇرۇش ۋە مۇكاپاتلاشنىڭ كونكرېت ئۇسۇللىرى ئاپتونوم رايون خەلق ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن تۈزۈلىدۇ.»…»
مەسجىدتە قۇرئان نۇسخىلىرى كۆرۈنمىگەن. دىنىي كىتابلار ئۈچۈن ساقلانغان رەپلەر پۈتۈنلەي قۇرۇق ئىدى.
ئەرەل يەنە ناماز ئوقۇغۇچىلارنىڭ دېگۈدەك ھەممىسىنىڭ ياشانغانلار، كۆپىنچىسى 50 بىلەن 60 ياش ئارىلىقىدا ئىكەنلىكىنى بايقىغان. ئۇ يىغىندىكى يالغۇز ياش يىگىت ئىدى—بۇ **ياش ئۇيغۇرلارنىڭ مەسجىدكە بارمايدىغانلىقى ياكى بارالمايدىغانلىقى**نىڭ ئەكس ئەتتۈرۈلىشى ئىدى.
