تۈركىيەنىڭ ئاكادىمىك دۇنياسىدا شەرقىي تۈركىستانلىق كىملىكى بىلەن خىتتاي تەتقىقاتى ۋە شەرقىي تۈركىستان مەسىلىلىرىدە ئالدىغا چىققان ئەنقەرە ھاجى بايرام ۋەلى ئۇنىۋېرسىتېتى خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر فاكۇلتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى، تۈركىيە شەرقىي ئاسىيا تەتقىقاتلىرى ژۇرنىلىنىڭ باش تەھرىرى، جەمىيەتشۇناس پىروففىسور ئابدۇرەشىد جەلىل قارلۇق تۈركىيەدىكى مۆتىۋەر ژورنال، كىتاب ۋە تاراتقۇلاردا شەرقىي تۈركىستان مەسىلىسىنى ئاكادىمىك سەۋىيىدە ئىزچىل كۈنتەرتىپتە تۇتۇپ كەلمەكتە.
سياسى ھەرىكەتلەر ۋە ئاكتېۋىزىم
بىرىنچى ئۆكتەبىر گوللاندىيەنىڭ ئامىستىردام دۆلەتلىك مۇزىي ئالدىدا، گوللاندىيە شەرقىي تۈركىستان تەشكىلاتلار بىرلىكى، تىبەت، جەنۇبىي مۇڭغۇل، خوڭكوڭ، تەيۋەن ۋە دېموكراتچى خىتاي تەشكىلاتلىرىنىڭ ئورتاقلىقىدا، خىتايغا قارشى نامايىش ئېلىپ بېرىلدى
1- ئۆكتەبىر خىتاينىڭ ۋەتىنىمىز شەرقىي تۈركىستاننى ئىشغال قىلۋالغانلىقىنىڭ 71- يىلى، بۇ كۈندە خىتايغا بايرام، شەرقىي تۈركىستانلىق ئۇيغۇرلارغا ماتەمدۇر. دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى ئۇيغۇرلارغا ئوخشاش، تۈركىيەدىكى ئۇيغۇرلارمۇ يىللاردىن بىرى، بۇ كۈندە ئوخشىمىغان ئۇسۇللار بىلەن خىتايغا بولغان نارازىلىقىنى ئىپادىلەپ كەلمەكتە.
يىقىندىن بىرى ئىستانبۇلدا ئۆزلىگىدىن تەشكىللىنىپ، ئىختىيارى پائالىيەت ئېلىپ بېرىۋاتقان، ئەنقەرەدىن قايتۇرۇۋىتىلگەن، يوللاردا نامايىش قىلىشى توسقۇنلۇققا ئۇچرىغان بولسىمۇ ھەر كۈنى دىگۈدەك ھەر خىل نامايىش شەكلى بىلەن مىللەت يولىدا داۋا قىلىۋاتقان تۈركىيەدىكى ئوتيۈرەك ياشلار ھەممىگە تونۇشلۇق بولسا كىرەك.
ئىستانبۇلدا ئەركىن پائالىيەت ئېلىپ بېرىۋاتقان، ئائىلىسى خىتاينىڭ جازا لاگېرلىرىغا سولانغان ياشلار بۈگۈن يەنە يېڭىچە بىر پائالىيەت بىلەن ئوتتۇرىغا چىقتى.
بىر پارچە 23000 ئىمزالىق مۇراجىئەتنامە فېدېراتىپ كېڭەشكە سۇنۇلۇپ، شىۋېيتسارىيە-خىتاي ئەركىن سودا كېلىشىمى توغرىسىدا قايتا سۆھبەتلىشىش تەلەپ قىلىندى. بۇ مۇراجىئەتنامە شىۋېيتسارىيەگە كىرگەن تاۋارلارنىڭ مەجبۇرىي ئەمگەكنىڭ مەھسۇلى بولماسلىقىغا كاپالەتلىك قىلىشنى مەقسەت قىلىدۇ.
ئىنسانلىق ھەقلىرىمىزنى قانۇن بىلەن قوغداش ئۈچۈن ئېلىنغان تۇنجى خەيرلىك قەدەم!
بۈگۈن ئىستانبۇل بەيازىت مەيدانىدا ئۈستىللىرىگە خىتاي جازا لاگىردىكى مەھبۇسلارنىڭ كىيىملىرىنى كىيىپ، قول – پۇتلىرىغا زەنجىر كىشەنلەرنى تاقىغان ئۇيغۇرلار يوقاپ كەتكەن ياكى جازا لاگىرى ۋە تۈرمىلەردىكى ئۇرۇق -تۇققانلىرىنىڭ رەسىملەرنى ئېلىپ، تۈركچە، خىتايچە، ئىنگىلىزجە، ئەرەپچە تىللاردا ئاشكارە گۇۋاھلىق ۋە ئاخبارات ئېلان قىلىش پائالىيىتى ئۆتكۈزۈلدى.
فىرانسىيەدە تۇرۇشلۇق دىلنۇر رەيھان خانىم فىرانسىيەنىڭ ئەڭ چوڭ گىزىتى «دۇنيا» گىزىتىدە ئىلان قىلىنغان :« فىمەنىستلارنىڭ ئۇيغۇر ئاياللارغا قاياش بولۇشىنى تېخىچە ساقلاۋاتىمەن» ناملىق ماقالە مەزكۇر گىزىتنىڭ باش بېتىدە ئىلان قىلىنغان بولۇپ، زور غۇلغۇلا قوزغىغان. «دۇنيا گىزىتى» فىرانسىيەدىكى ئوڭچىل- سولچىل تەرەپلەر بىردەك ئىتراپ قىلىدىغان دىلنۇر خانىم يازغان ماقالە ئالاھىدە تەسىر قوزغاپ، ھەتتا تىلىفۇنلارغا كىلىدىغان «دۇنيا» گىزىتى خەۋەرلىرىنىڭ باش تىزىملىكىگە تىزىلغان.
يىقىندىن بۇيان فىرانسىيەنىڭ خىتايغا بولغان مۇئامىلىىسدە ۋە ئۇيغۇرغا بولغان مۇئامىلىسىدە ئالاھىدە ئۆزگىرىش بولىۋاتىدۇ. فىرانسىيەدىكى سولچىلارنىڭ ئەڭ چوڭ گىزىتلىرىدىن«ئازاتلىق» گىزىتى «ئۇيغۇرلارغا ئىرقىي قىرغىنچىلىق بولىۋاتىدۇ» دىگەن تېمىدا باش بەت ماقالىسى ئىلان قىلىنغاندىن كىيىن، ئالاھىدە تەسىرى بولغان
ئامېرىكانىڭ گوللاندىيەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى پىتىر خۇكىستىرا ئەپەندى گوللاندىيە ئۇيغۇر كىشىلىك ھوقۇق فوندى ۋە ياۋروپا شەرقىي تۈركىستان مائارىپ جەمئىيىتىنىڭ تەكلىپىگە بىنائەن، گوللاندىيە ئالكمار شەھرىدىكى گۈزەل مەنزىرەلىك بىر دالىدا گوللاندىيەدىكى ئۇيغۇرلار بىلەن كۆرۈشكىلى زىيارەتكە كەلدى. بۇ ئامېرىكا باش ئەلچىسىنىڭ تۇنجى قېتىم گوللاندىيە ئۇيغۇر جامائىتى بىلەن ئوپچە مۇلاقەتتە بولۇشى ھېسابلىنىدۇ.
ھەر يىلى 5.ئىيۇل ئۈرۈمچى قەتلىئامى خاتىرە كۈنىدە دۇنيانىڭ ھەرقايسى يەرلەردىكى ئۇيغۇرلارغا ئوخشاش، تۈركىيەدىكى ئۇيغۇرلارمۇ خىلمۇ خىل پائالىيەتلەر بىلەن شېھىتلارنى ئەسلەيدۇ ۋە خىتايغا بولغان غەزەپ – نەپرىتىنى بىلدۈرىدۇ.
خىتاي ۋىرۇسى كىرىزىسىگە ئۇيغۇرلار ھەمكارلىق روھى بىلەن قارشى تۇرماقتا(2) ھەبىبۇللا ئىزچى:
مۇھاجىرەتتىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەڭ كۆپ توپلاشقان يېرى تۈركىيەدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ خىتاي ۋىرۇسى كىرىزىسىدىن ساق – سالامەت ئۆتۈۋېلىشى ئۈچۈن دۇنيا ئۇيغۇر قۇرۇلتىيى يېتەكچىلىكىدە كىرزىس ياردەم مەركىزى قۇرۇلدى.
ئۇيغۇر پائالىيەتچى ئارسلان ھىدايەت تەشەببۇس قىلغان، ئابدۇغەنى سابىت،خالمۇرات ئۇيغۇر قاتارلىق 20 گە يېقىن ئۇيغۇر پائالىيەتچىلەر ئاكتىپ ئاۋاز قوشقان «ئۇيغۇرنى ئاڭلا» ئىجتىمائى تاراتقۇ ھەرىكىتى ئۇتۇقلۇق ئېلىپ بېرىلدى. يىللاردىن بېرى،ئارسلان ھىدايەت ئىجتىمائى تاراتقۇسدا مۇنداق دېگەن: خەلقئارا تاراتقۇلار ئۇيغۇرلارنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلىغان بولسمۇ، يېتەرلىك ھەرىكەتكە ئۆتكىنى يوق، ئۇيغۇرنىڭ ئاۋازىنى خەلقئاراغا ئۆزگىچە ئاڭلىتىش كېرەك. بۇ ئىجتىمائى تاراتقۇ ھەرىكىتى ئاۋازسز شەكىلدە، ئىشارەت ۋە سۆرەتلەر ئارقىلىق كۆرۈرمەنلەرگە ئۇيغۇرلارنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلىتىشنى تەشەببۇس قىلغان.
ئەنگىلىيە ھۆكۈمىتى خىتاينىڭ شىنجاڭ(شەرقىي تۈركىستان) رايونىدىن چىقىدىغان پاختىلارنى ئىمپورت قىلىشنى چەكلەشكە چاقىرىلدى. ئادۇۋكاتلار ۋە كىشلىك ھوقۇق ئورگانلىرى ئەنگىلىيە خانىشى باج ۋە تاموژنا ئىدارىسىگە سۇنغان 60 بەتلىك ھۆججەتتە كۆرسىتىلىشىچە
ئەنقەرەدىكى ھاجى بايرام ۋەلى ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئۇيغۇر جەمئىيەتشۇناسى ئابدۇرەشىت جېلىل قارلۇق ئەپەندى ئاسىيا خەۋەرلىرى گېزىتىگە قىلغان سۆزىدە مۇنداق دېدى: «چۈنكى ئۇلار «باشقىچە» مىللەت ، ئۆزلىرىنىڭ زامانىۋى دۆلىتىنى قۇرۇشقا تەييار».
بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ جەنۋەدىكى باش شىتابى جايلاشقان بىنانىڭ ئالدىدا ئېلىپ بېرىلغان شەرقىي تۈركىستان قىرغىنچىلىقىنى تۇنۇشتۇردىغان بىر ھەپتىلىك پائالىيەت بۈگۈن يەنى 2_ئاينىڭ 28_كۈنى مۇۋەپىقىيەتلىك ئاخىرلاشتى.
2_ئاينىڭ 19_ كۈنى، ئامرىكانىڭ ئەنقەرەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىخانىسى سىياسىي ئىشلار مەسئۇلى ماركوس ماندوژانا ، ئاخبارات باياناتچىسى مارك كامېرون ۋە ب د ت سىياسىي ئىشلار مەسلەھەتچىسى فىلىز كانۋېيدىن تەركىپ تاپقان بىر گۇرۇپپا قەيسىرىيدىكى شەرقىي تۈركىستان مەدەنىيەت- ھەمكارلىق جەمىيتىدە ئىككى سائەتكە يېقىن سۆھبەتتە بولدى.
12- يانۋار چۈش سائەت بىردىن تۆتكىچە، بىلگىيە پايتەختى بىرۇسسىلدا بىلگىيە ئۇيغۇر جەمىيىتى ئۇيۇشتۇرغان «سۈكۈتنى بۇزۇش» نامايىشى بىرۇسسىل مەركىزىي پويىز ئىستانسىسىدىن باشلىنىپ، لۇكسىمبۇرگ مەيدانىغا قەدەر مارش قىلغان.