ختتاينىڭ كېيىنكى يەتمىش يىلى مەدەنىيەت، دىن ، ئەخلاق ساھەسدىكى چېكىنىش يىلىدۇر! ئوتتۇز يىللىق ئىسلاھات ختتايغا ئېقتسادى تەرەققىيات بەردى ئەمما ئىنسانى خاراكتىردە ئىغىر يوقىتىش بولدى!ختاي خەلقى ئۆزى ۋە ئىنسانىيەت دۇشمىنىگە ئايلانماسلىقى ئۇچۇن روھى ئىسلاھات ئىلىپ بىرىشى، ئەقىدىگە، ئىنسانىيلىققا قايتشى ، رەزىلىككە قارشى تۇرۇشى كىرەك!
سياسى ئوبزورلار
ئۇيغۇر سياسى مەسللىرىگە ئائىت كۆز-قاراش، مۇھاكىمىلەر ئىلان قىلىنىدۇ.
ئەنگىلىيە «كۈندىلىك پوچتا گېزىتى» : خىتاي سوتسىيالىزىم كۆز -قارىشى مەركەز قىلىنغان «قۇرئان»، «ھەدىس»نى قايتىدىن تۈزۈپ چىقىپ، ئەسلى قۇرئان، ھەدىستىن كومىنىست پارتىينىڭ كۆز -قاراش ۋە ئەھۋالىغا ماس بولمىغان قىسىملىرىنى ئۆچۈرۈپ تاشلىماقچى ئىكەنلىكىنى بايان قىلىدى.
29-ئۆكتەبىر ئامېرىكا،ئەنگىلىيە قاتارلىق 23 غەرپ دۆلىتى ختتاينىڭ ئۇيغۇرلارغا يۇرگۇزىۋاتقان باستۇرۇش سياسىتىنى توختىتىش ۋە لاگىرلارنى تاقاش ھەققىدە بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىدا ختتايغا قاتتىق بېسم چۇشۇرگەندىن كىين ئۇيغۇر مەسلىسى يەنە بىر قېتىم قاتتىق غۇلغۇلا قوزغىدى.
1969- يىل 1- ئۆكتەبىردىكى ھەربىي پارات، ھەقىقىي ئىچكى چاقىرىق «7 مىنۇتتا چېكىنىپ چىقىش»؛ ئامېرىكىنىڭ قولىدىكى ئەڭ چوڭ كوزىرنى ئىشلىتىپ خىتاينى سوۋېتنىڭ يادرۇ ھۇجۇمىدىن قۇتقۇزىۋىلىشى
NBA راكىتا كوماندىسىنىڭ باش دىرىكتورى مورىنىڭ خوڭكوڭ ھەققىدە تىۋىتىردا تارقاتقان تىۋىتى خىتاي توپ مەستانىلىرى ۋە خىتاي تەرەپتىن قاتتىق «زەربىگە» ئۇچرىدى. ھەتتا ئاخىرى كەچۈرۈم سوراش باسقۇچىغا يەتتى.
يېقىنقى ئۈچ يىلدا تۈركىيە بىلەن ختتاي مۇناسىۋەتلىرىنىڭ بارغانسېرى يېقىنلاشقانلىقىنى كۆردۇق. بۇ مۇناسىۋەتلەرنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ قىرغىنچىلىقىغا سۈكۈت قىلىش بەدىلىگە تەرەققى قىلىۋاتقانلىقىنى بايقاش تەس ئەمەس.
15-سېنتەبىر سەئۇدى ئەرەبستاننىڭ نېفىت ئەسلىھەلىرى ھۇجۇمغا ئۇچرىغان بولۇپ، سەئۇدى ئەرەبستاننىڭ 50% نېفىت ئشلەپچىقىرىشىغا تەسر كۆرسەتكەن. ۋەقەدىن كىيىن سەئۇدى نېفىت ئېكىسپورت قىلىشنى توختاتقان بولۇپ، دۇنيا نىفىت بازىرىدا نېفىت باھاسى شددەت بىلەن ئۆرلىگەن.
ئۇيغۇر مىللىتىدە چەكسز يوشۇرۇن ھاياتى كۈچ بولۇپ، ئۇلار ئىلىم-پەن، سودا، مەدەنىيەتنىڭ تەرەققياتىدا، ھەتتا ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ بۇگۇنكى قۇتۇلۇش ۋە تىرىلىش ھەرىكىتىدە غايەت زور مۇھىم ئوينىيالايدۇ. ئەپسۇسكى، بۇ يوشۇرۇن كۈچنى مۇھاجىرەتتىكى «ئشەنچ ۋە مۇھەببەت كىرزىسى » بوغۇپ قويغان بولۇپ، ئۆز-ئارا گۇمان ۋە ئۆچمەنلىك تۆشەكتە كۆزىتىپ ياتقان كىشلىرىمىزنى ئوتتۇرىغا چېقىشتىن توساپ قويغان ئامىللارنىڭ بىرى.
دوگ باندوۋ Doug Bandow بولسا كاتو ئىنستىتۇتىنىڭ پېشقەدەم تەتقىقاتچىسى. ئۇ بۇرۇن رونالد رىگاننىڭ ئالاھىدە ياردەمچىسى بولغان ۋە ”تاشقى ھاماقەتلەر: ئامېرىكانىڭ يېڭى يەرشارى ئىمپېرىيىسى (Foreign Follies: America’s New Global Empire)“ قاتارلىق بىرقانچە كىتابنىڭ ئاپتورى بولغان.
خىتاي مەسىلىسىگە كەلگەندە، بىزنىڭ چىن چۈئەنگۇونى جازالىشىمىز توغۇرلۇق مەسلىھەتلەر بولدى. بۇنداق قىلىش گەرچە يىتەرلىك بولمىسىمۇ روگىننىڭ دىگىنىدەك » كۆزىمىزنى يۇمىۋالماسلىق» قارارىمىزنى نامايەن قىىلىشى مۇمكىن.
ئەپسۇس ئامېرىكانىڭ ئادالەتسىزلىكنى يوقىتىشقا بولغان ئۈمۈدى بىزنىڭ ئۇنى قىلىش ئىقتىدارىمىزدىنمۇ ھالقىپ كەتتى.
شەرقى تۈركىستانلىقلارنىڭ ھاياتىدا ۋە شەرقى تۈركىستان داۋاسىدا ئىنتايىن مۇھىم ئورۇننى تۇتۇپ كەلگەن تۈركىيە جۇمھۇرىيەتى يېقىنقى بىر قانچە يىلدىن بۇيان مۇھىملىقىنى تېخىمۇ پەرق ئەتتۈرمەكتە. شەرقى تۈركىستانلىقلار بىلەن تۈركىيەلىكلەرنىڭ بىر مىللەت بولۇشى يەنى تۈرك بولۇشى يەنە بىر تەرەپتىن تارىختىن بۇيان داۋاملىشىپ كەلگەن دىنى ئەقىدە ۋەئۆرفى ئادەتلەرنىڭ بىردەكلىكى نۇقتىسىدىن ئېلىپ ئېيتقاندىمۇ شەرقى تۈركىستانلىقلار ئۈچۈن تۈركىيە ئىككىنچى ۋەتەن مەۋقەسىدە تۇرۇپ كەلدى ۋە كەلمەكتە. شەرقى تۈركىستانلىقلارنىڭ بۇ سۆيگۈ ۋە مۇھەببىتىمۇ ئاناتولىيەدىكى تۈركلەرنىڭ قارىنداشلىق بېغى بىلەن سۇنغان قوللىرىدىن مىننەت
شى جىنپىڭ ھىچكىمنىڭ گېپىنى ئاڭلىمايۋاتىدۇ. ئۇ تەيۋەن چوڭ قۇرۇقلۇق بىلەن چوقۇم بىرلىشىشى كېرەك ۋە بۇ ئىش ئەمەلگە ئاشىدۇدېدى. ئۇنىڭ بۇ گەپلەرنى قىلغاندىكى تەلەپپۇزى تەخىرسىز بولۇپ، بىرلىشىش مەسىلىسىنى يەنە بىر ئەۋلاتقا قالدۇرغۇدەك ھالدا كېچىكتۈرۈشكە بولمايدۇ، دېدى.
ئەرەب بىرلەشمە خەلىپىلىكى ئوردا مېھمانخانىسى (Emirates Palace hotel) ئابۇزابىنىڭ بىر ھوقۇق مەركىزى بولۇپ، ئۇنىڭ كەڭرى ئۆگزىسى 114 دانە گۈمبەز بىلەن زىننەتلەنگەن. ئالدىنقى ئايدا، 10 نەچچە كىشىدىن تەركىب تاپقان خىتاي دىپلوماتلىرى بۇ مىھمانخانىدا ئىسلام دۇنياسى تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىرىنى كۆندۈرۈش پائالىيىتى ئېلىپ باردى.
خىتاينىڭ غەربى شىمالىدىكى بىر قانچە ئاز سانلىق مۇسۇلمان مىللەت ياشايدىغان شىنجاڭدىكى (شەرقىي تۈركىستان-ت) كىشىلىك ھوقۇق كىرىزىسى سوۋىت ئىتتىپاقىنىڭ ئۇكرائىنادىكى ۋە ناتسىستلارنىڭ ئۆتكۈزگەن جىنايەتلىرىگە سىلىشتۇرۇلماقتا. بىر مىلىيوندىن ئارتۇق ئۇيغۇر، قازاق خەلقى خىتاي كومپارتىيىسى تەرىپىدىن مەجبۇرى ھالدا « قايتا تەربىيەلەش» لاگىرلىرىغا سولانماقتا.
ھەر يىلدىكى ئىككى يىغىندا، شىنجاڭدىكى (شەرقىي تۈركىستان-ت) تېررورلۇققا قارشى تۇرۇپ مۇقىملىقنى ساقلاش ھەر دائىم مۇھىم تېما بولىدۇ،
بۇ يازمىدا خىتاينىڭ لاگىر مەسلىسى چىققاندىن بېرى ئۆزىنى قايسى ئۇسۇللار بىلەن پەردازلاپ كەلگەنلىكى ۋە بۇنىڭغا قارتا قانداق تەدبىر ئېلىپ بېرش كېرەكلىكى سۆزلىنىدۇ.
ئىرقىي قىرغىنچىلىقنىڭ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنمۇ ئۈزلۈكسىز داۋاملىشىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش مەقسىتىدە «ئىرقىي قىرغىنچىلىق جىنايىتىنى جازالاش ۋە ئۇنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئەھدىنامىسى» تۈزۈپ چىقىلغان بولسىمۇ
بىر قانچە كۈن بۇرۇن بىر ئەجەم پروفېسسور بىلەن پاراڭلىشىپ قالدىم. ئۇنىڭ قاراشلىرى ماڭا بەكمۇ يېڭى تۇيۇلدى. پاراڭلار خىتاينىڭ كىملەردىن ئەڭ ئەندىشە قىلىدىغانلىقىغا كۆچكەندە ئۇ بىردىنلا كەسكىنلەشتى. ئۇنىڭ قارىشىچە خىتاي غەرپ ئەللىرىدىن قورقمايدىكەن. بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنى قولغا كەلتۈرۈپ بولغانلىقىغا ئىشىنىدىكەن. خىتاينىڭ ئەڭ ئەنسىرەيدىغىنى مۇسۇلمانلار دۇنياسى ئىكەن.
بۇ يىل 8- ئايدا ب د ت كىشىلىك ھوقۇق ئورگىنى خىتاينى لاگىر مەسىلىسىدە سوراقلىغاندىن بۇيان، ئۇيغۇر قاتارلىق تۈركىي مىللەتلەرنىڭ شەرقىي تۈركىستاندا ئىرقىي قىرغىنچىلىققا ئۇچراۋاتقانلىقى خەلقئارادا رەسمىي تۈردە ئىتراپقا ئېرىشىپ، كۈچلۈك دىققەت قوزغىدى. كىشىلىك ھوقۇق ئورگانلىرى، تەتقىقاتچىلار، مۇخبىرلار بۇ ھەقتە ئەڭ كۈچلۈك دەلىل- ئىسپاتلارنى تەمىنلەپ، خىتاينى رەتمۇ-رەت مات قىلسىمۇ، خىتاي يەنىلا نۇمۇسسىزلىق بىلەن ئىنكار قىلدى.
