خىتاي ئالىمى خې جىيەنكۈي دۇنيادىكى گېنى ئۆزگەرتىلگەن تۇنجى بوۋاقنىڭ يورۇق كۆرگىنىنى ئېلان قىلىشى بىلەن دۇنيانى زىلزىلگە سالدى.گېرمانىيە ئاخباراتى بۇئىشقا ئالاقىدار ئىلىمى تەتقىقات ۋە مۇنازىرىلەرگە ناھايىتى ئەھمىيەت بەردى .
يىل:: 2018-يىلى
خىتاينىڭ ئامېرىكىدا تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى سەيشەنبە كۈنى مۇنۇلارنى بىلدۈردى: ئەگەر ئامېرىكا ئىنسان ھەقلىرىگە دەخلى تەرۇز قىلدى دېگەن باھانە بىلەن مۇقىمسىز شەرقىي تۈركىستان (شىنجاڭ) رايۇنىدىكى يۇقىرى دەرىجىلىك ئەمەلدارلارنى جازالىسا، خىتاي » ئوخشاش نىسبەتتە» ئۆچ ئالىدۇ، بېيجىڭ بۇ رايۇندا تېرورچىلارنى «قايتا تەربىيلەۋاتىدۇ».
26دۆلەتتىكى 278 ئىلىم ئادەملىرى ئوخشاش ۋاقىتتا بايانات ئېلان قىلىپ ، خەلىقئارانى شەرقى تۈكىستان (شىنجاڭ) كىشىلك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكىگە قارىتا ھەرىكەت قوللىنىشقا چاقىردى .
ئو سۆزىدە ئۆزىنىڭ قازاقىستان پۇقراسى بولغان بولسىمۇ خىتاينىڭ زۇلۇمىدىن قېچىپ قۇتۇلالمىغانلىقىنى ئالاھىدە ئەسكەرتىپ ئۆتۈش ئارقىلىق، ۋەتەندىكى ئۇيغۇر ۋە قازاق قېرنداشلىرىمىزنىڭ نەقەدەر قاتتىق زۇلۇم ئاستىدا ئىكەنلىكىنى كۆرستىپ بەردى. ئو يەنە جازا لاگىرىدا كۆرگەن زۇلۇم ۋە خورلۇقلارنى ، كىشىلەرنىڭ كامىردىن تۇرۇپ ئازلاپ ، تۇرۇپ كۆپىيىپ قالدىغانلىقىنى، كامىرنىڭ شارائىتىنىڭ قانچىلىك ناچارلىقىنى ، ھەتتا يىگۈدەك تۈزۈك تاماق ۋە ئۇخلىغۇدەك بوشلۇقنڭمۇ يوق ئىكەنلىكى قاتارلىق بىرقاتار زۇلۇملارنى سۆزلەپ ئۆتتى. ئەڭ ئاخىرىدا ئۆزى بىلەن بىر كامىرغا سولانغان ئاياللار ۋە قىزلارنىڭ ، ھەدىمىزگە ئۆزىلىرىنىڭ بۇ يەردىن
2018-يىلى 11-ئاينىڭ 24-كۈنى ئامېرىكا پايتەختى ۋاشنگىتون ئالاھىدە رايونىغا يېقىن فايىر فاكىس شەھىرىدە مۇھاجىرەتتىكى ئۇيغۇر زىيالىيسى،ئەدىب ،جامائەت ئەربابى ئابلىكىم باقى ئەپەندىنىڭ ھايات پائالىيەتلىرى،ئەدەبى ئىجادى ئەمگىكىنى قۇتلۇقلاش ئەدەبى ئىلمى مۇھاكىمە يېغىنى ئىچىلدى.
پاناما پىرېزىدېنتى پەيشەنبە كۈنىدىكى بىر پارچە باياناتنامىسىدا خىتاي رەئىسى شى جىنپڭنىڭ 12-ئاينىڭ بېشىدا پانامانى زىيارەت قىلىدىغانلىقىنى ئېلان قىلدى. بۇ خىتاينىڭ پاناما تەيۋەن بىلەن 2017-يىلى دېپلوماتىك مۇناسىۋىتىنى ئۈزۈپ، بېيجىڭنى ئېتىراپ قىلغىنىدىن بۇيانقى پاناماغا قىلغان تۇنجى زىيارىتى ھىسابلىندۇ. پاناما تەيۋەن بىلەن 2017-يىلى دېپلوماتىك مۇناسىۋىتىنى ئۈزگەن، بۇ ئىش ئامېرىكىنىڭ تەنقىد قىلىشىغا ئۇچرىغان ئىدى.
دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىكى مۇتەخەسىسلەر خىتاينىڭ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونى (ش ت- ت) دىكى ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركىي قەۋملەردىن بولغان مۇسۇلمان مىللەتلەرنى كەڭ كۆلەمدە مەجبۇرى قولغا ئېلىش قىلمىشىغا قارىتا ئىمزالىق بايانات ئېلان قىلدى.
6- نويابىر شىۋېتسارىيەنىڭ جەنۋە شەھرىدە ئۆتكۈزۈلگەن 196 دۆلەتتىن ۋەكىل قاتناشقان ب د ت كىشلىك ھوقۇق يىغىنىدا، ئامېرىكا، كانادا قاتارلىق 14 دۆلەتنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ كىشلىك ھوقۇق مەسىلىسىنى تىلغا ئېلىشى ۋە خىتاينى كىشلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى بىلەن ئەيىپلىشىدىن كېيىن، قىسمەن سىياسەتچىلەر ۋە سىياسىي پارتىيەلەر ئۇيغۇر مەسىلىسىگە تېخىمۇ ئەھمىيەت بېرىشكە باشلىدى
ئىجتىمائىي ئالاقە ۋاستىلىرىدا نەچچە يىلدىن بۇيان خىتايدىكى مۇسۇلمانلارنىڭ دۇچ كەلگەن مەسىلىلىرى ئۈزۈلمىدى، بولۇپمۇ شەرقىي تۈركىستاندىكى مۇسۇلمانلارنىڭ خىتاي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ھەق- ھوقۇقلىرى، دىنىي ئەركىنلىكى، ئىجتىمائىي ھاياتىدا دۇچ كەلگەن باستۇرۇش سىياسىتى ۋە دىنىنى ئۆزگەرتىشكە ئۇرۇنۇشلار بۈگۈنگە قەدەر خەۋەر قىلىنىۋاتىدۇ.
ۋەتەندىن يەتكۈزۈلگەن دەپ قارىلىدىغان ئۇچۇر
10- نويابىر گېرمانىيەنىڭ مىيۇنخېن شەھرىدە شەرقىي تۈركىستان مىللىي كېڭىشى ئۆتكۈزۈلگەنىدى. كېڭەش ئاخىرىدا، تۈركىيەنىڭ كۈنسايىن ئېغىرلىشىۋاتقان ئىقتىسادى كىرزىسى ۋە تۈركىيە -خىتاي مۇناسىۋەتلىرىدىكى ئۇيغۇرلارغا پايدىسىز ۋەزىيەت كۆزدە تۇتۇلۇپ، تۈركىيەدە ياشاۋاتقان ئۈچ مىڭ ئۇيغۇرنى كاناداغا يۆتكەش قارارى ئېلىنغان ئىدى.
ۋال كوچىسى گېزىتى تورىنىڭ جۈمە كۈنى خەۋەر قىلىشىچە، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى ئىتتىپاقداش دۆلەتلىرىگە ئالاھىدە بىر تەشۋىقات پائالىيىتى ئېلىپ بارغان بولۇپ، پائالىيەتنىڭ مەقسىتى بۇ دۆلەتلەرنىڭ سىمسىز خەۋەرلىشىش ۋە تور بىلەن تەمىنلىگۈچىلىرىنى خىتاينىڭ خۇا ۋېي تېخنىكا شىركىتى ئىشلەپچىقارغان تېلېگراف ئۈسكۈنىلىرىنى ئىشلەتمەسلىككە قايىل قىلىش ئىكەن. خىتاي تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى ئەھۋالدىن خەۋەرسىز ئىكەنلىكىنى بىلدۈرگەن.
ئامېرىكا زۇڭتۇڭ ئىقتىساد مەسلىھەتچىلىرى كومېتىتى رەئىسى كەۋىن خاسەت (Kevin Hassett) دۇنيا سودا تەشكىلاتى ئەزاسى – خىتاي كومپارتىيىسنىڭ ئىش-ھەرىكەتلىرىنىڭ دۇرۇست ئەمەسلىكىنى، دۇنيا سودا تەشكىلاتىدىن ھەيدەپ چىقىرىۋېتىشنى ئويلىشىشقا بولىدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن.
خىتاي كومۇنىستىك پارتىيىسىنىڭ ئاساسلىق خەۋەر مەركىزى بولغان شىنخۇا ئاگېنتلىقى 21-نويابىر شىجىنپىڭنىڭ فىلىپپىن زىيارىتى توغرىلىق يىرىم يالغان خەۋەر تارقاتتى. خەۋەردە شىجىنپىڭ مۇنۇ سۆزلىرى نەقىل قىلىندى: -كېلىشكىنىمىز بويىچە فىلىپپىنغا زىيارەتكە كەلگەنلىكىمدىن ناھايىتى خۇشالمەن، فىلىپپىن خەلقىنىڭ قىزغىن قارشى ئالغانلىقى، بولۇپمۇ بالىلارنىڭ تەبەسسۇم جىلۋىلىنىپ تۇرغان چىرايى مېنى بەكمۇ تەسىرلەندۈردى. -جۇڭگو – فىلىپپىن مۇناسىۋىتى ۋە ئورتاق كۆڭۈل بۆلىدىغان مەسىلىلەر توغرىسىدا چوڭقۇر پىكىر ئالماشتۇرۇپ، ئورتاق تونۇشنى مۇستەھكەملەپ، دوستلۇقنى كۈچەيتتۇق. ئىككى تەرەپنىڭ ئورتاق تىرىشىشى بىلەن، ئىككى دۆلەت
خىرىستىئان ئىلىم-پەن كۈزەتكۈچى گېزىتى، ئەننى سىكوت تايسىن
خىتايدا زىيارەتتە بولۇۋاتقان تۈركىيە ئادالەت مىنىستىرى ئابدۇلھەمىد گۈل 17-نويابىرئۆزىنىڭ تىۋىتتىر ھىسابىدا شاڭخەي مۇفتىسى مۇسا بىلەن چۈشكەن رەسىمىنى ھەمبەھىرلىدى. رەسىمگە: «شاڭخەي مۇفتىسى مۇسا جىن ۋە باشقا قىرىنداشلىرىمىزنى زىيارەت قىلدۇق ۋە نەچچە مىڭ كىلۇمىتىر ئۇزاقلىقتىكى شىياۋتاۋيۈن(小桃园) مەسچىتىدە جۈمە نامىزىمىزنى بىرلىكتە ئوقۇدۇق. ئۇلارغا تۈرك خەلقىنىڭ سالاملىرىنى يەتكۈزدۇق »دىگەنلەرنى ئىلاۋە قىلدى. كۆزەتكۈچىلەر مىليۇندىن ئارتۇق ئۇيغۇرنىڭ جازا لاگىرلىرىدا ئەرزىيەت چىكىۋاتقانلىقى خەلىقئارا تاراتقۇلاردا بەس مۇنازىرە قوزغاۋاتقان ھالقىلىق پەيىتتە، ئابدۇلھەمىد گۈلنىڭ شاڭخەي مۇفتىسى بىلەن رەسى
20-نويابىر سەيشەنبە، دۆلەت ئىشلىرى زىيارىتى ئۈچۈن فىلىپپىنغا يىتىپ بارغان شى جىنپىڭ يەرلىك خەلىقنىڭ نارازىلىقىنى قوزغىدى. ئامېرىكا ئاۋازى تورىنىڭ خىتايچە سەھىپسىدە 20-نويابىر تارقالغان بىر خەۋەردە شى جىنپىڭنىڭ فىلىپپىن زىيارىتى توغرىسىدا قىسقىغىنە خەۋەر بىرىلدى. خەۋەرنىڭ ئاساسى مەزمۇنى:
ھاكىمىيەت يۈرگۈزۈش ئىتتىپاقى ئەڭ چوڭ پارتىيە مەسئۇلى مۇنۇلارنى بىلدۈردى، مالدىۋې يېڭى ھۆكىمىتى خىتاي بىلەن بولغان ئەركىن سودا كېلىشىمىدىن چېكىنىپ چىقماقچى، چۈنكى بۇ كىچىككىنە دۆلەتنىڭ دۇنيادىكى 2 – چوڭ ئىقتىسادىي گەۋدە بىلەن بۇنداق بىر كېلىشىم تۈزىشى خاتا.
ئامېركا مۇئاۋىن پىرزدىنتى مايىك پەنس 2018-يىلى 10-ئاينىڭ 4-كۈنى ئامېركا پايتەختى ۋاشنگىتوندىكى ھادسۇن ئىنستېتۇتىدا ئامېركا -خىتاي مۇناسۋىتى ھەققىدە بىر مۇھىم تارىخى نۇتۇق سۆزلىگەن بولۇپ، مەزكۇر نۇتۇق ئامېركا ۋە خىتاينىڭ سياسى ساھەسىنىلا ئەمەس، پۈتۈن دۇنيانىڭ دىققىتىنى تارتقان ئىدى، مەزكۇر نۇتۇقنى ئامېركا -خىتاي مۇناسۋىتى ھەققىدە تارىخى بىر بۇرۇلۇشتىن دېرەك بېرىدۇ دەپ قارالغانىدى.
ئامېرىكا مۇئاۋىن رەئىسى مايك پەنس شەنبە كۈنى مۇنداق دېدى، بېيجىڭ ئامېرىكىنىڭ تەلەپلىرىگە كۆنمىگۈچە، ئامېرىكا خىتاي بىلەن بولغان سودا تالاش-تارتىشلىرىدا يول قويمايدۇ، ھەتتا تاموژنا بېجىنى بىر ھەسسە ئاشۇرىدۇ.
