5-سېنتەبىر، 2024-يىل
ئۇيغۇر تايمىسنىڭ خەۋىرىگە ئاساسلانغاندا، كۆپلىگەن مەنبەلەر 2017-يىلى ئۇيغۇر ۋەتىنىدە يۈز بەرگەن باستۇرۇشتا، ئەڭ ھۆرمەتكە سازاۋەر ئۇيغۇر سەنئەتكارلىرىدىن بىرى بولغان غازى ئەمەتنىڭ خىتاي ھەربىي كۈچلىرى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلگەنلىكىنى مەلۇم قىلدى. تارىخىي ئۇيغۇر شەخسلەرنى سىزىشتا داڭلىق بولغان بۇ ئاتاقلىق رەسسام، ئۈرۈمچىدىكى كەڭ كۆلەملىك تۇتقۇن قىلىش دولقۇنىدا قولغا ئېلىنىپ، ۋەھشىيلەرچە ئۇرۇلغان، بەدىنى لەخمە-لەخمە قىلىۋىتىلگەن ۋە ئاخىرىدا نەزەربەندتە ئۆلگەن.
كانادا ئۇيغۇر ھوقۇقلىرىىنى قوغداش تەشكىلاتى ئىجرائىيە دىرېكتورى، كانادالىق ئۇيغۇر ھوقۇق پائالىيەتچىسى مەمەت توختى غازى ئەمەتنىڭ ئۆلۈمى توغرىسىدا ئۇيغۇر تايمىسغا تۇنجى قېتىم خەۋەر يەتكۈزگەن. توختى بۇ ۋەقەنى كانادادىكى بىر ئۇيغۇر ئالاقىچىسىدىن ئاڭلىغان. ئۇيغۇر تايمىسى بۇ خەۋەرنى توختىنىڭ ياردىمى بىلەن ئېرىشىلگەن بىر ئاۋاز ئۇچۇرى ۋە 2024-يىلى يازدا خىتايدىن چىققان ئۈچ باشقا كىشىنىڭ گۇۋاھلىقى ئارقىلىق تەستىقلىدى. بۇ گۇۋاھچىلار غازى ئەمەتنىڭ جەسىتىنىڭ قاماققا ئېلىنغاندىن بەش كۈن كېيىن ئائىلىسىگە قايتۇرۇلغانلىقىنى ۋە ئۇنىڭدا قاتتىق ئۇرۇلغانلىقنىڭ ئېنىق ئىزلىرى بارلىقىنى تەستىقلىدى.
نىشانلىق تۇتقۇن قىلىش
مەنبەلەرگە كۆرە، غازى ئەمەت خىتاي ھاكىمىيىتى ئۇنىڭ يۈسۈپ خاس ھاجىپ ۋە مەھمۇد قەشقەرى قاتارلىق تارىخىي شەخسلەرنى سىزغان رەسىملىرىنى دىنىي ئەسەبىيلىكنى تەرغىپ قىلىش دەپ قارىغاندىن كېيىن، ئۈرۈمچىدىكى ئۆيىدىن ئېلىپ كېتىلگەن. خىتاي ھاكىمىيىتى، بولۇپمۇ قوراللىق ساقچىلار ئۇنى سوراق قىلىپ، ئۇلارنىڭ دىنىي ئەسەبىي ياكى «موللا» دەپ قارىغان شەخسلەرنى نېمە ئۈچۈن سىزغانلىقىنى سورىغان. غازى ئۆزىنىڭ رەسىملىرىنى تارىخىي كىتابلارغا ئاساسەن سىزغانلىقىنى، دىنىي ئەسەبىيلىكنى تەرغىپ قىلمىغانلىقىنى چۈشەندۈرگەن بولسىمۇ، يەنىلا تەھدىت دەپ قارالغان.
مەنبەلەرنىڭ بىرى مۇنداق دېدى: «رەسسام غازى ئاكا تەبىئىي ئۆلمىگەن. ساقچىلار ئۇنى ئېلىپ كېتىپ سوراق قىلغان. ئۇلار: ‹بۇ موللامنى سەن سىزدىڭمۇ؟ نېمىشقا سىزدىڭ؟› دەپ سورىغان. غازى ئاكا بۇ رەسىملەرنى پەقەت تارىخ كىتابلىرىدا تەسۋىرلەنگەن تارىخىي شەخسلەرنى سىزغانلىقىنى، ئەسەبىيلىكنى تەرغىپ قىلمىغانلىقىنى چۈشەندۈرگەن.»
گۇۋاھچىلارنىڭ ئېيتىشىچە، خىتاي كۈچلىرى 84 ياشقا كىرگەن دىيابېت كېسىلى بار بۇ ياشانغان سەنئەتكارنى ئېلىپ كەتكەندە، بىر قوشنىسى ئارىلاشماقچى بولغان، ئەمما جازالىنىش تەھدىتىگە ئۇچرىغان. قوشنىسى ئاخىرىدا ئۆز بىخەتەرلىكى ئۈچۈن ئەنسىرەپ چېكىنگەن.
ئۇزۇن يىللىق سۈكۈتتىن كېيىن ئۆلۈمىنىڭ جەزملەشتۈرۈلۈشى
ئەركىن ئاسىيا رادىيوسىنىڭ ئۇيغۇرچە بۆلۈمى 2017-يىلى 11-ئايدا غازى ئەخمەتنىڭ 84 يېشىدا ۋاپات بولغانلىقىنى خەۋەر قىلغان بولسىمۇ، خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇر ۋەتىنىدىكى ئۇچۇر توسمىسى سەۋەبىدىن ئۇنىڭ قانداق ئۆلگەنلىكىنى جەزملەشتۈرۈش قىيىن بولغان. چەت ئەللەردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇنىڭ ئۆلۈم سەۋەبىنى جەزملەشتۈرۈشى ئۈچۈن ئالتە يىل ۋاقىت كەتكەن بولۇپ، بۇ يېقىندا خىتايدىن چىققان ئۇيغۇر مۇھاجىرلار ئارقىلىق ئېنىقلانغان. بۇ مەنبەلەر غازى ئەخمەتنىڭ قاتتىق قىيىن-قىستاققا ئېلىنغاندىن كېيىن نەزەربەندتە ئۆلگەنلىكىنى ئاشكارىلىدى.
ئۇيغۇر تايمىسىغا ئېيتىلىشىچە، ئۇنىڭ دەپنە مۇراسىمىغا قاتناشقانلار ئۇنىڭ جەسىتىنىڭ شۇنچە ئېغىر دەرىجىدە بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغانلىقىنى، تۆمۈر نەرسىلەر بىلەن ئۇرۇلغانلىقى ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇرغانلىقىنى ئېيتقان. ئۇنىڭ ئۆلۈمى داۋاملىشىۋاتقان ئىرقىي قىرغىنچىلىق جەريانىدا ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ۋە جامائەت ئەربابلىرىنىڭ دۇچ كەلگەن ۋەھشىيلىكنىڭ تىپىك مىسالى.
زۇلۇم بىلەن بۇلغانغان مىراس
غازى ئەخمەت 1935-يىلى قەشقەرنىڭ قوغان (ھازىرقى نازارباغ) يېزىسىدا دىندار بىر ئائىلىدە تۇغۇلغان. ئۇ ئاتالمىش «شىنجاڭ» ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇغان ۋە كېيىن ئاماننىساخان، مەھمۇد قەشقەرى ۋە يۈسۈپ خاس ھاجىپ قاتارلىق تارىخىي شەخسلەرنىڭ پورترېتلىرىنى سىزىش بىلەن داڭق چىقارغان، ئۆز دەۋرىنىڭ ئەڭ ئۇتۇقلۇق ئۇيغۇر سەنئەتكارلىرىدىن بىرى بولۇپ قالغان. ئۇنىڭ ئەسەرلىرى پۈتۈن خىتايدا تەنتەنە قىلىنغان ۋە فرانسىيە، ياپونىيە، رۇسىيە، تۈركىيە ۋە قازاقىستان قاتارلىق دۆلەتلەردە كۆرگەزمە قىلىنغان.
ئەمما 2017-يىلدىن باشلاپ، خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە كىملىكىگە قارشى كەڭ كۆلەملىك ھەرىكىتىنىڭ بىر قىسمى سۈپىتىدە، غازى ئەمەتكە ئوخشاش زىيالىيلار ۋە سەنئەتكارلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان داڭلىق ئۇيغۇرلارنى نىشانغا ئېلىشقا باشلىدى. ئىلگىرى خىتاينىڭ «دۆلەت مەدەنىيەت بايلىقى» دەپ تەنتەنە قىلىنغان كىشىلەر بارغانسېرى دۆلەت دۈشمىنى سۈپىتىدە كۆرسىتىلدى. شۇنداق بولسىمۇ، غازى ئەمەتنىڭ ئەسەرلىرى يەنىلا ئۇيغۇر خەلقىنىڭ باي مەدەنىي مىراسىغا گۇۋاھ بولۇپ تۇرماقتا.
ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئارىسىدىكى كەڭ تارقالغان قورقۇنچ
بىر ئۇيغۇر مۇھاجىر ئۇيغۇر تايمىسىغا مۇنداق دېدى: «نۇرغۇن ئۇيغۇر زىيالىيلىرى قولغا ئېلىندى، بەزىلىرى ئائىلىسىگە ئۆلۈك ھالدا قايتۇرۇلدى. ئۇ چاغدا ئۈرۈمچىدە ھېچكىم يوقاپ كەتكەن ياكى ئۆلگەنلەرنىڭ ئىسمىنى تىلغا ئېلىشقا پېتىنالمايتتى. ھازىرمۇ يوقاپ كەتكەنلەرنىڭ ئىسمى ناھايىتى سەزگۈر بولۇپ، ئېغىر ئاقىۋەتكە ئىلىپ بارىدۇ.»
غازى ئەمەتنىڭ سەنئەت جەھەتتىكى مۇۋەپپەقىيەتلىرى
غازى ئەمەت پاجىئەلىك ۋاپاتىدىن بۇرۇن ئۇيغۇر ۋە ختاي سەنئىتىگە مۇھىم تۆھپىلەرنى قوشقان ئىدى. ئۇنىڭ «جازا» (1964) ۋە «مەھمۇد قەشقەرى» (1981) قاتارلىق ئەسەرلىرى دۆلەت مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن ۋە ختاي گۈزەل سەنئەت گالېرېيەسى ۋە بېيجىڭ دۆلەتلىك مەدەنىيەت سارىيى قاتارلىق نوپۇزلۇق گالېرېيەلەردە ساقلانغان. ئۇنىڭ مەھمۇد قەشقەرى ۋە يۈسۈپ خاس ھاجىپ قاتارلىق شەخسلەرنى سىزغان پورترېتلار توپلىمى ئۇيغۇر مەدەنىيەت تارىخىنىڭ ھەيۋەتلىك خاتىرىسى بولۇپ قالغان.
