ئەسكەرتىش: ئەسلى ماقالىدىكى شنجاڭ سۆزى-مۇستەملىكە ئاستىدىكى ئۇيغۇرستان دەپ ئىلىندى.بۇ ئاتالغۇ ب ب س غا ۋەكىللىك قىلمايدۇ.
كىشىلىك ھوقۇق كۆزىتىش تەشكىلاتىنىڭ (HRW) دوكلاتىغا ئاساسلانغاندا، خىتاي ھۆكۈمىتى مۇستەملىكە ئاستىدىكى ئۇيغۇرستاندا ئۇيغۇر مۇسۇلمان مەدەنىيىتىنى يوقىتىش مەقسىتىدە يۈزلىگەن يېزا-كەنتلەرنىڭ ئىسىملىرىنى ئۆزگەرتكەن.
بۇ تەشكىلاتنىڭ دوكلاتىغا كۆرە، 2009-يىلىدىن 2023-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا، مۇستەملىكە ئاستىدىكى ئۇيغۇرستاندىكى ئۇيغۇرلارنىڭ دىنى، تارىخى ياكى مەدەنىيىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان يۈزلىگەن يېزا-كەنتلەرنىڭ ئىسىملىرى ئۆزگەرتىلگەن.
تەتقىقاتقا ئاساسلانغاندا، خىتاينىڭ ئۆزى ئېلان قىلغان سانلىق مەلۇماتلارغا كۆرە، يەر ناملىرىدىكى «سۇلتان» ۋە «مازار» دېگەندەك سۆزلەر يوقىلىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا «ئىناقلىق» ۋە «بەخت» دېگەندەك سۆزلەر ئىشلىتىلگەن.
خىتاينىڭ لوندوندىكى ئەلچىخانىسى بۇ ئەيىبلەشلەرنى رەت قىلدى.
يېقىنقى يىللاردا، خىتاي ھۆكۈمىتى ئاز سانلىق ئۇيغۇر خەلقىنى ئاساسىي ئېقىمدىكى خىتاي مەدەنىيىتىگە سىڭدۈرۈش مەقسىتىدە مۇستەملىكە ئاستىدىكى ئۇيغۇرستاندىكى جەمئىيەتنى رادىكال ھالدا ئۆزگەرتمەكتە.
HRW ۋە نورۋېگىيە ئاساسلىق ئۇيغۇر ياردەم تەشكىلاتىدىن كەلگەن تەتقىقاتچىلار 14 يىل جەريانىدا خىتاي دۆلەت ستاتىستىكا ئىدارىسىنىڭ تور بېتىدىكى مۇستەملىكە ئاستىدىكى ئۇيغۇرستاندىكى يېزا-كەنتلەرنىڭ ئىسىملىرىنى تەتقىق قىلغان.
ئۇلار بۇ مەزگىلدە مۇستەملىكە ئاستىدىكى ئۇيغۇرستاندىكى 25,000 يېزا-كەنتنىڭ ئىچىدىكى 3,600 يېزا-كەنتنىڭ ئىسمىنىڭ ئۆزگەرتىلگەنلىكىنى بايقىغان.
HRW نىڭ بايانىغا كۆرە، بۇ ئىسىم ئۆزگەرتىشلەرنىڭ كۆپىنچىسى «ئادەتتىكى ئۆزگىرىش» بولسىمۇ، ئەمما تەخمىنەن بەشتىن بىرى – يەنى 630 ئۆزگىرىش – ئۇيغۇر دىنى، مەدەنىيىتى ياكى تارىخىغا ئائىت مەزمۇنلارنى چىقىرىۋېتىشنى مەقسەت قىلغان.
خىتاينىڭ ئۇيغۇر خەلقى ئۈچۈن چوڭقۇر مەنىگە ئىگە بولغان سۆزلەر – جۈملىدىن سوپى دىنىي ئۇستازنىڭ ئۇنۋانى بولغان «خوجا»، سىياسىي ياكى ھۆرمەت ئۇنۋانلىرى بولغان «سۇلتان» ۋە «بەگ» قاتارلىقلار – HRW نىڭ ئېيتىشىچە «يېقىنقى خىتاي كوممۇنىستىك پارتىيەسىنىڭ ئىدېئولوگىيەسىنى» ئەكس ئەتتۈرىدىغان «ئىناقلىق» ۋە «بەخت» دېگەندەك سۆزلەر بىلەن ئالماشتۇرۇلغان.
دوكلاتتا كۆرسىتىلگەن بىر مىسالدا، مۇستەملىكە ئاستىدىكى ئۇيغۇرستاننىڭ جەنۇبى-غەربىدىكى ئاقتۇ ناھىيەسىدىكى «ئاق مەسچىت» دەپ ئاتىلىدىغان بىر يېزا 2018-يىلى «بىرلىك يېزىسى» دەپ ئۆزگەرتىلگەن.
بارغانسېرى كۆپىيىۋاتقان دەلىل-ئىسپاتلار خىتاينىڭ ئۇيغۇر مۇسۇلمانلىرىغا قاراتقان سىستېمىلىق كىشىلىك ھوقۇق دەپسەندىچىلىكىنى كۆرسەتمەكتە. بېيجىڭ بۇ ئەيىبلەشلەرنى رەت قىلماقتا.
خىتاينىڭ ئۇيغۇر مۇسۇلمانلىرىنىڭ كۆپىنچىسى دۆلەتنىڭ شىمالى-غەربىدىكى مۇستەملىكە ئاستىدىكى ئۇيغۇرستان، چىڭخەي، گەنسۇ ۋە نىڭشيا قاتارلىق رايونلاردا ياشايدۇ.
BBC گە بەرگەن باياناتىدا، خىتاينىڭ لوندوندىكى ئەلچىخانىسىنىڭ باياناتچىسى بۇ ئەيىبلەشلەرنى رەت قىلدى.
«بارلىق مىللەتلەرنىڭ كىشىلىرى قانۇن بويىچە دىنىي ئېتىقاد ئەركىنلىكىدىن بەھرىمەن بولىدۇ. ئۇيغۇرلار ۋە باشقا ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ تىل-يېزىقى ۋە مەدەنىيىتى قوغدىلىدۇ ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇلىدۇ» دېدى ئۇ.
مەنبە: BBC
